Βιβλιοθήκη - Χειρόγραφα

Η βιβλιοθήκη, όπου ανεβαίνει κανείς από μια στενή ελικοειδή σκάλα, περιέχει 372 χειρόγραφα, από τα οποία τα 75 είναι περγαμηνά και μερικά εικονογραφημένα, μεταξύ των οποίων και το σπουδαιότατο Μηνολόγιο, αριθμ. 14, με τις 80 μικρογραφίες του. Εδώ βρίσκονται ακόμη γύρω στά 2.000 έντυπα βιβλία, ενώ πάνω από 7.000 φυλάσσονται σε άλλο σημείο του μοναστηριού, στον δεύτερο όροφο της βορεινής πλευράς.



Τα χειρόγραφα είναι σχετικά λίγα σε αριθμό, αλλά ποικίλου ενδιαφέροντος. Από τα 75 χειρόγραφα σε περγαμηνή, μερικά είναι σημαντικά για την παλαιότητά τους. Παραδείγματος χάριν, το Mηνολόγιο (αριθ. 13) γράφτηκε το 937 «από το χέρι του μοναχού Ιωάννη, του ανάξιου αμαρτωλού", τον οποίο δεν πρέπει να συγχέουμε με το γνωστό καλλιγράφο, ο "ανάξιος αμαρτωλόσ (sic)» Ιωάννη Λαυρεώτη που ήταν σύγχρονος και φίλος του αγίου Αθανασίου του Αθωνίτου. Άλλα είναι σημαντικά για τη διακόσμησή τους. Παραδείγματος χάριν, το Μηνολόγιο (αριθ. 14), που γράφτηκε γύρω στον 11ο-12ο αιώνα καί περιέχει 80 μικρογραφίες. Άλλα οφείλουν την αξία τους στο σημαντικό περιεχόμενό τους. Παραδείγματος χάριν, το Μηνολόγιο (αριθ. 3) που γράφτηκε το 12ο αιώνα, περιέχει μεταξύ άλλων το εγχειρίδιο του Επικτήτου και είναι το παλαιότερο από τα 65 χειρόγραφα που διασώζουν αυτό το κείμενο.



Στην βιβλιοθήκη της Μονής το 1837 υπήρχαν 1500 περίπου χειρόγραφοι κώδικες θεολογικού περιεχομένου, από τους οποίους οι μισοί χαρτώοι, ενώ το 1880 υπήρχαν 320 χειρόγραφοι και 71 σε περγαμηνή. Κατά το έτος 1882 δύο από αυτούς συλήθηκαν: ο κώδικας υπ'αριθ. 3, περγαμηνή σε 4ον του ΙΒ΄ αιώνα (φύλλα 230), όπου περιέχονται 1) (φ. ια΄) «Νείλου του Μακαρίου διδαχαί» (ακέφ.). Από της ι΄ (ακέφ.) μέχρι της ιγ΄. Αρχ…διορθώσατε σφάλμα και προς ειδωλολατρείαν ύστερον εκμανείσι τοις έπειτα επιστρέψαι θύειν αυτώ. 2) (φ. 198) α) « Επικτήτου Εγχειρίδιον». Αρχ. Των όντων, τα μεν εστίν εφ'ημίν. Τέλος. Αποκτείναι μεν τις δύναταί με, βλάψαι δε ου. 3) (φ.209 α.) «.Νείλου του Μακαρίου επιστολαί.» Μέχρι και της ρά (Διακόνω). Τέλ. (κολ.) οτι μεσονύκτιον εξεγειρόμην του εξομολογείσθαί σοι επί τα κρίματα. Ο άλλος κώδικας είναι ο υπ' αριθ. 30, περγαμηνή σε 8ον του ΙΔ΄ αιώνα «Τετραευάγγελο». Στην αρχή κάθε Ευαγγελίου ο κώδικας έφερε επίτιτλο με το σύμβολο του Ευαγγελιστή και αρχικό γράμμα.


Το 1896-98 ανακαλύφθηκε από το βιβλιοφύλακα πνευματικό Γρηγόριο η σύληση και άλλων δύο περγαμηνών όταν αυτός απεστάλη στη Θάσο για υπηρεσία ολιγοήμερη. Πρόκειται για τον υπ' αριθ. 65 κώδικα σε 8ο σχήμα του ΙΔ΄ αιώνα «Πραξαπόστολο», ο οποίος εκοσμείτο από επίτιτλα και αρχικά γράμματα και τον αξιόλογο υπ' αριθ. 71 σε 32ο του ΙΓ΄ αιώνα «Ωρολόγιο» μήκους 0,095μ. χ 0,065μ. πλάτους και 0,06μ. πάχους με το κάλυμμά του.

Επίσης κατά τον 19ο αιώνα ανακαλύφθηκε κατόπιν ερεύνης η σύληση και των εξής·χαρτώων κωδίκων: 1) υπ' αριθ. 140 σε 16ον του ΙΔ΄ αιώνα, 2) υπ' αριθ. 151 σε 16ον του ΙΖ΄, 3) υπ' αριθ. 167 σε 8ον του ΙΖ', 4) υπ' αριθ. 183 σε 8ον του ΙΔ΄, 5) υπ' αριθ. 196 σε 8ον του ΙΣΤ΄, 6) υπ' αριθ. 214 σε 16ον του ΙΣΤ΄, 7) υπ' αριθ. 215 σε 16ον του ΙΖ΄, 8) υπ' αριθ. 219 σε 16ον του ΙΖ΄, 9) υπ' αριθ. 280 σε 8ον του ΙΗ΄, 10) υπ' αριθ. 309 σε 8ον του ΙΗ΄, 11) υπ' αριθ. 310 σε 8ον του ΙΗ΄, 12) υπ' αριθ. 315 σε 16ον του ΙΖ΄ και ΙΗ΄ αιώνος.

«Ατυχώς» όπως ἀναφέρει ο Ηγούμενος Γεράσιμος Σμυρνάκης «προς ανεύρεσιν των ανωτέρω ουδεμία ενέργεια υπό των αρμόδιων γέγονεν άχρι σήμερον αποσιωπηθείσης της ιεροσύλου ταύτης και μυστηριώδους εγκληματικότητος..........»

Αξιοσημείωτη περγαμηνή στη βιβλιοθήκη είναι ο παλίμψηστος κώδικας υπ' αριθμόν 27 από 175 φύλλα, 0,24μ. χ 0,223μ. ο οποίος περιέχει Ευαγγέλιο του ΙΔ΄ αιώνα, ενώ η παλαιά γραφή είναι, όπως υποθέτουμε, Ευαγγέλιο του ΣΤ΄ αιώνα. Τον κώδικα αυτόν ζήτησε στις αρχές του 1900 ο Καθηγητής Βαρώνος Φον Σόνταν στο Βερολίνο, να του αποσταλεί και να τον αντιγράψει με τις ακτίνες Ραίντγκεν, κάτι το οποίο δεν κατόρθωσε, αν και πάρα πολλά εχέγγυα δόθηκαν από υψηλά πρόσωπα στους πατέρες, για το φόβο απωλείας ή καταστροφής του κατά την έρευνα· άλλη περγαμηνή είναι η Βίβλος Γενέσεως του Ι΄ αιώνος με 313 φύλλα, ο Νομοκάνων του Θεοδώρου Βαλσαμώνος σε περγαμηνή του ΙΓ΄ αιώνα με 443φύλλα και ένα ωρολόγιο του 1303 που ανήκε στη βιβλιοθήκη του αποβιώσαντος Αρχιμανδρίτη Αντωνίνου.

Σημαντική είναι η πληροφορία που αναφέρει ο Άγιος Νικόδημος ο αγιορείτης ότι στο Iερό Kοινόβιο του Εσφιγμένου βρίσκονται τριακόσιες εξήντα πέντε Kατηχήσεις του αγίου Θεοδώρου του Στουδίτη, μία γιά κάθε μέρα του έτους.
(πηγή: Σμυρνάκης κ.ά.)